Przypomnijmy sobie starożytność....

Najważniejsi filozofowie epoki

Pitagoras - żył w VI w. p.n.e. Dał początek religijnym, politycznym i etycznym ideom, głoszonym, przez pitagorejski związek. Był on związkiem etycznym. Wierzenia pitagorejskie ( dusza istnieje oddzielnie od ciała, może łączyć się z dowolnym ciałem, dusza jest trwalsza od ciała, jest potężniejsza i doskonalsza od ciała, ciało jest dla duszy więzieniem ). Pitagorejczycy pierwsi zajęli się matematyką i pchnęli ją naprzód. Doszli do wniosku, że za powstanie świata nie odpowiada już ani woda ani ogień tylko liczba. Uświadomili sobie kulistość Ziemi. System pitagorejski : Ziemia krąży dookoła idealnego ośrodka systemu planetarnego. Pitagorejczycy dali filozofii pamiętne koncepcje metafizyczne, a mianowicie teorię liczby jako zasady świata oraz przekonanie o harmonijności świata.

Sokrates - żył na przełomie IV i V wieku. Zajmował się etyką, moralnością. Najpierw nauka sofistów podobała się Sokratesowi, jednak kiedy weszli na drogę relatywizmu moralnego, zaczął ich krytykować. Sokrates uważał, że cnota, czyli arete była i jest niezmienna dla wszystkich, jest jedna. Nadał znaczeniu cnoty znaczenie moralne, nie tylko fizyczne. Sofiści twierdzili, że cnót jest wiele. Sokrates mówił, że cnota ma charakter bezwzględności, czyli obowiązuje wszystkich. Jest jednym i tym samym wiedzieć co to sprawiedliwość i działać sprawiedliwie. Sokrates twierdził, że tylko niewiedza usprawiedliwia. Filozofia wg Sokratesa jest nawoływaniem do cnoty ( protreptyka ), do uczenia się cnoty. Wg niego ważne jest aby wychować dobrego człowieka i dobrego obywatela. Celem człowieka jest osiągnięcie szczęścia ( endajmonia ). Cnota obowiązuje bez względu, czy zyska powszechne uznanie, czy pogardę. Cnota nie jest relatywna. W badaniach Sokrates wykorzystał technikę rozmowy. Rozmawiał z ludźmi, niejednokrotnie ośmieszając ich. Intelektualizm moralny - przekonania, że doskonałość moralna jest fundamentem mądrości. W tradycji sokratejskiej podmiotem odpowiedzialności moralnej jest rozum.

Platon - krytykował on sofistów, m.in. za to, że uczyli za pieniądze. Zarzucał im także głoszenie, że w nauczaniu najważniejsza jest nie tyle prawda co skuteczność argumentacji. Zajmował się głównie nauką o ideach. To co dane nam za pomocą zmysłów, jest tylko zjawiskiem, zaś prawdziwy byt to idea poznania za pomocą wyglądu intelektualnego. Każda rzecz ma swoją ideę. Wszystko co posiada swoją definicję posiada ideę. Idee to prawdziwa rzeczywistość, zaś świat dany za pomocą zmysłów to tylko złuda. U Platona nauka o duszy byłą ściśle związana z teorią poznania. Dusza jest odpowiedzialna za funkcje intelektualne. Od Platona pochodzi powiązanie świata idei czyli bytu prawdziwego z zasadami moralności. Był on przekonany, że dusza jest doskonałym elementem natury ludzkiej, że ciało jest więzieniem dla duszy, ponieważ od ciała pochodzi poznanie zmysłowe, co nie jest prawdziwe. Nauka platońska wywodzi się po części z tradycji pitagorejskiej ( wędrówki dusz ). Platon twierdzi, że dusza każdego człowieka posiada wiedzę o ideach, ponieważ zdobyła ją przed urodzeniem. Wszelka nauka jest więc tylko przypominaniem. Był on przekonany, że wszyscy ludzie posiadają kompetencję logiczno-matematyczną.

Arystoteles - występował przeciw platońskiej nauce o ideach. Sformułował doktrynę, która zastąpiła mu naukę Platońską - byłą to doktryna teologiczna ( teoria transcendentnego Boga i transcendentnego rozumu, teologiczne przyrodoznawstwo i teologiczna etyka ). Później czynnik empiryczny wziął górę w filozofii Arystotelesa, zaczął budować empiryczną naukę - biologie, socjologię, historię. Dla Arystotelesa byt jest jednostkowy a wiedza ogólna. Z założeń Arystotelesa wynikało, że istnieją pojęcia ogólne nie mające i nie potrzebujące definicji. Rozwinąwszy szeroko logikę Arystoteles potraktował ją jako odrębną dziedzinę.

                                                                Nazwa

Terminem „starożytność” określa się czasy od około 4000 lat p.n.e do 476 r. n.e (upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego). Natomiast pojęcie „antyk” odnosi się do kultury śródziemnomorskiej (Grecji i Rzymu) do V w. n.e. Ten dorobek kulturowy określa się jako klasyczny (w znaczeniu: doskonały) i obok Biblii jest uważany za pierwowzór etyki i estetyki cywilizacji europejskiej.

Literatura

Antygona – uosabia rozdarcie między dwiema ważnymi ideami. Jej dramat pokazuje, że władza powinna służyć ludziom, a uczucia jednostki nie mogą być deptane przez bezosobowe rozkazy.

Bohaterowie mitów (Ariadna, Herakles, Atena, Apollo, Ares, Prometeusz, Ikar, Syzyf, Odyseusz, Penelopa).

Kreon – uosobienie bezdusznej władzy; uważa, że wydany rozkaz obowiązuje zawsze i wszystkich, bo musi zostać zachowany autorytet władzy w kraju. A jego dobro jest ważniejsze niż rodzina, bo dobro ogólne jest ważniejsze niż dobro jednostki.

Ajschylos (525-456 p.n.e.) – twórca tragedii greckiej,którego twórczość poprzedziła dzieła Sofoklesa i Eurypidesa. Jego utwory zawierają tematykę religijną z elementami nacechowanymi moralizmem. W 484 r. p.n.e. wygrał pierwszy konkurs dramatyczny, a potem jeszcze 13 razy zdobywał główną nagrodę ateńskich igrzysk teatralnych. Wprowadził to teatru drugiego aktora, ograniczył rolę chóru i wprowadził do tragedii akcję dziejącą się poza sceną.

Arystoteles (384-322 p.n.e.) – obok Platona najwybitniejszy filozof grecki. Stworzył opozycyjny do Platona system filozoficzny,którego chrześcijańska odmiana (tomizm) jest od XIII w.oficjalną filozofią Kościoła katolickiego. Miał też ogromne zasługi w rozwoju astronomii, fizyki, biologii i logiki (niestety, większość jego teorii astronomicznych i fizycznych okazała się błędna).

Ezop (VI w. p.n.e.) – starożytny bajkopisarz, który stworzył tzw. bajkę zwierzęcą, której bohaterami są zwierzęta i przedmioty. Jego bajki stały się wzorem dla całej literatury europejskiej– naśladowali je m.in. La Fontaine, Kryłow, Rej, Krasicki i Mickiewicz.

Homer (VIII w. p.n.e.) – stworzył dwa wielkie eposy (Iliadę i Odyseję) i od niego zaczęła się historia literatury naszego kręgu kulturowego. Obie epopeje były podstawowymi tekstami w szkole greckiej i wyprowadzono z nich greckie pojęcia o bóstwach i świecie. Są podstawą kształtowania się pojęć religijnych i etycznych Greków i Rzymian. Badania tekstów dały też początek późniejszej nauce o literaturze, którą Grecy nazwali najpierw gramatyką, a później filologią.

Horacy (65-8 p.n.e.) – wielki rzymski poeta liryczny, który napisał m.in. Carmina (czyli pieśni), które tłumaczył Kochanowski,a na których wzorowało się wiele pokoleń. Był propagatorem epikureizmu (carpe diem – czyli chwytaj dzień) i zasady złotego środka. Przypisuje mu się słowa: „Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę”.

Platon (ok. 427-347 p.n.e.) – jeden z najwybitniejszych filozofów starożytności, był twórcą systemu filozoficznego obecnie nazywanego idealizmem platońskim. Uważa się, że od niego zaczyna się właściwa filozofia europejska – rozumiana jako nauka, a nie spekulacje.

Safona (VII-VI w. p.n.e.) – grecka poetka, która, jak głosi legenda, była nieszczęśliwie zakochana w poecie Alkajosie. Mieszkała na wyspie Lesbos, gdzie prowadziła szkołę dla dziewcząt. Obok Pindara i Anakreonta należy do trójki najwybitniejszych poetów tego okresu. Napisała ponad 6000 wierszy, z czego do dziś zachowało się jedynie kilkanaście.

Sofokles (496-406 p.n.e.) – twórca tragedii greckiej, autor Antygony i Króla Edypa, ale także aktor. To on wprowadził na scenę trzeciego aktora, dodał dekoracje sceniczne i traktował każdą tragedię jako zamkniętą historię. Napisał 123 dramaty, ale do naszych czasów zachowało się tylko siedem.

Sokrates (469-399 p.n.e.) – filozof grecki, nauczał w Atenach,gdzie mieszkał i prowadził dyskusje z przypadkowymi przechodniami. Nie pozostawił po sobie żadnych tekstów; to, co wiemy, pochodzi z relacji Platona i Ksenofonta, z których Sokrates wyłania się jako retoryczny autorytet. Głosił, że cnota jest dobrem bezwzględnym, czym przeciwstawiał się relatywizmowi sofistów.

Najważniejsze pojęcia

Herkulesowa praca – mówimy tak o ciężkim, przekraczającym ludzkie siły zajęciu. Wyrażenie pochodzi oczywiście od 12 prac Herkulesa.

Jabłko niezgody – oznacza powód do kłótni. Bogini niezgody rzuciła na stół jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”, a Parys miał zdecydować, do której bogini trafi owoc.

Kompleks Edypa – tego wyrażenia zaczął używać Freud na określenie skomplikowanych relacji pomiędzy matką a synem i na stałe weszło do języka psychologii. Pochodzi z mitu o Edypie, który na skutek skomplikowanych kolei losu poślubił swoją matkę.

Koń trojański – oznacza ukryte niebezpieczeństwo. Trojanie, którzy rano zobaczyli przed bramą wielkiego drewnianego konia, wciągnęli go do miasta, myśląc, że to podarunek. Wtedy z konia wyskoczyli Odyseusz i wojownicy i zajęli miasto.

Kości zostały rzucone – tak mówimy o sytuacji, kiedy stało się coś nieodwracalnego. Tak podobno powiedział Juliusz Cezar, gdy przekroczył rzekę Rubikon, tym samym rozpoczynając w Rzymie wojnę domową.

Narcyzm – w obiegowym myśleniu oznacza bezgraniczne zadowolenie z siebie, głównie z wyglądu i ciała. Pochodzi od zachowania mitologicznego Narcyza, który spędził życie, wpatrując się w swoje odbicie.

Nić Ariadny – dziś rozumiemy to jako dobrą radę albo nieoczekiwaną pomoc. Tezeusz, wchodząc do labiryntu, w którym miał zabić Minotaura, znaczył sobie drogę powrotną nicią, którą dostał od Ariadny.

Pięta Achillesa – oznacza słaby punkt. Matka Achillesa, trzymając syna za piętę, wykąpała go w Styksie, co zapewniło mu odporność przed wszystkimi ciosami. Zginął od strzały Parysa, która ugodziła go właśnie w piętę.

Puszka Pandory – oznacza mnóstwo kłopotów, które zdają się nie mieć końca. Gdy Pandora została zesłana na ziemię, miała ze sobą puszkę, której nikomu nie wolno było otwierać. Namówiła jednak do tego męża i wypuścili z puszki choroby i nieszczęścia.

Stajnia Augiasza – oznacza wielki bałagan. Oczyszczenie stajni Augiasza było jedną z 12 prac Herkulesa – sprytnie zmienił on bieg rzeki i wpuszczając tam strumień wody wysprzątał stajnię w jeden dzień.

Syzyfowa praca – oznacza żmudne, niemające końca i sensu zajęcie. Określenie to pochodzi z mitu o Syzyfie, który wciąż wtacza pod górę głaz, staczający się w dół metr przed szczytem.

Najważniejsze motywy i tematy

Bunt (np. Antygony przeciwko zasadom, które chce na niej wymóc Kreon; bunt ludzi wobec bogów).

Konflikt tragiczny – konieczność wyboru między dwiema równoważnymi wartościami. Przykładem klasycznego konfliktu tragicznego są losy Antygony, która musi wybrać między posłuszeństwem wobec Kreona, czyli władcy, a kierowaniem się regułami ustalonymi przez bogów.

Motywy z mitologii (Ariadna, Ikar i Dedal, wojna trojańska, Prometeusz, Herkules).

Starożytny rycerz (np. Hektor) – staje do walki, choć wie, że na pewno w niej polegnie. Rycerz w tamtych czasach jest mężny, posiada nadludzkie umiejętności w walce i posługiwaniu się bronią, jest przystojny, kieruje się honorem i pochodzi z wysokiego rodu. Nie jest samodzielny w swoich decyzjach, bo do jego życia wciąż mieszają się bogowie.

Wielkie dzieła

Antygona (Sofokles) – sprzeciwia się rozkazowi stryja, władcy Teb, i postanawia pogrzebać zwłoki brata, uznając wyższość prawa boskiego nad ludzkim. Tak zarysowany został konflikt dramatyczny w utworze. Antygona jest symbolem buntu, odwagi i braku pokory, a Kreon uosabia dumę, upór i nieustępliwość.

Iliada (Homer) – epos nawiązujący do wydarzeń z lat 1194-84 p.n.e. (ostatnie dziesięciolecie wojny trojańskiej). Bohaterowie są heroiczni i wyidealizowani, a bogowie amoralni i lekceważący ludzi.

Król Edyp (Sofokles) – dzieje króla Edypa i jego rodu są potwierdzeniem tezy, że przed przeznaczeniem się nie ucieknie– to, co przepowiedziała wyrocznia, musi się wydarzyć i nie ma od tego ucieczki. Nawet w sytuacji, gdy wydaje się nam, ze trochę wiemy o przyszłości.

Odyseja (Homer) – epos, który w sposób baśniowy pokazuje powrót do domu bohatera wojny trojańskiej, Odyseusza. Jego powrót trwa 10 lat, Odyseusz przeżywa mnóstwo niezwykłych przygód, w których musi wykazać się inteligencją i przebiegłością (to on wymyślił podstęp z koniem trojańskim).

Pieśni (Horacy) – Horacy najchętniej pisał o przyjaźni,miłości i zabawie, zręcznie wplatając w to refleksje filozoficzne. Swoje poglądy odnalazł w epikureizmie i stoicyzmie. Zalecał spokojne i jednocześnie beztroskie życie, ale by je osiągnąć,należało stosować zasadę tzw. złotego środka. W wierszach wprowadzał swobodny tok rozmowy, bo zwracał się w nich do konkretnych osób. Jego pieśni chętnie śpiewano, akompaniując sobie na lirze lub flecie.

Gatunki literackie pochodzące ze starożytności

Epos – inaczej epopeja; jeden z najstarszych i głównych gatunków epiki. Są to najczęściej poetyckie utwory prezentujące życie legendarnych lub historycznych bohaterów na tle ważnych historycznie dla narodu wydarzeń. Może to być też opowieść o początkach dziejów tego narodu. Często występują w nim postacie magiczne, boskie i demoniczne. Najwcześniejsze eposy to zbiory opowieści mitycznych.

Mit – opowieść o bogach, stworzeniu świata, dziejach rodów i zwykłych ludzkich uczuciach i problemach. W ten sposób wyraża wierzenia dawnej społeczności, prezentuje światopogląd i system wartości tamtej epoki. Mity są do dziś inspiracją twórców kultury i sztuki.

Pieśń – gatunek liryczny w swojej genezie związany z muzyką (pieśni średniowieczne, ludowe), od której jednak się odłączył. Kształt tekstowy wiersza pochodzi z utworów Horacego i innych autorów greckich.

Tragedia grecka – do niepodważalnych reguł gatunku należała tzw. reguła trzech jedności (czasu, miejsca i akcji), a na scenie mogło przebywać maksymalnie trzech aktorów. Gatunek ten ma sztywną strukturę, na którą składają się: prolog (wejście aktorów), parados (wejście chóru), epeisodion (tekst mówiony przez aktorów), stasimon (komentarz chóru), epeisodion (od 3 do 5), stasimon (od 3 do 5), exodos (ostatnia pieśń i wyjście chóru).

Dwa najważniejsze nurty filozoficzne

Epikureizm i stoicyzm - dwa ważne nurty filozoficzne, które przenikają twórczość poetów i myślicieli epoki. Epikureizm stworzył Epikur – uważał on, że aby być szczęśliwym, trzeba wierzyć zmysłom,nie uznawać sił ponad-naturalnych i dążyć do przyjemności. Natomiast stoicyzm (Zenona z Kition) poleca zachowanie równowagi duchowej wyzbycie się wszelkich gwałtownych emocji. Spokój wobec wszystkiego, co nas spotyka, to uniwersalna recepta na szczęśliwe życie. Obok Biblii literatura antyczna jest najważniejszym źródłem odniesień i nawiązań. Do antyku nawiązywał Jan Kochanowski, Ignacy Krasicki, Stefan Żeromski. Poeci i pisarze współcześni wciąż nawiązują do mitu ikaryjskiego (Wciąż o Ikarach głoszą Ernesta Brylla, Ikar Jarosława Iwaszkiewicza). Wiele nawiązań pojawia się w twórczości Juliana Tuwima, Zbigniewa Herberta, Leopolda Staffa i Stanisława Grochowiaka. Z filozofii epoki najczęściej przywoływany będzie Platon, Epikur, Arystoteles i stoicy.

Sztuka grecka

Nazwa sztuka grecka obejmuje twórczość artystyczną społeczeństwa greckiego w okresie od 1150 r. p.n.e. do 30 r. n.e. Sztuka wcześniejsza, z lat 3000-1100 p.n.e. nosi nazwę egejskiej. W tym czasie wykształcają się dwa porządki architektoniczne: dorycki i joński.

Cechy porządku doryckiego:

• kolumna bez bazy, pokryta ostro ściętymi żłobkami,
• kapitel (zwieńczenie kolumny) składający się z poduszki i czworokątnej płyty,
• belkowanie (elementy nad kolumną) składa się z części gładkiej oraz z powtarzających się tryglifów i metop

Cechy porządku jońskiego:

• kolumna smuklejsza od doryckiej,
• baza trójczłonowa,
• kapitel składa się z dwóch wywiniętych ku dołowi wolut (tzw. ślimacznice),
• belkowanie złożone z trójczłonowego architrawu i fryzu wypełnionego ciągłą dekoracją figuralną

Cechy porządku korynckiego:

• smukła głowica,
• baza – jak w porządku jońskim,
• głowica w kształcie koszyka uformowanego z dwóch rzędów liści akantu mocno rozchylonych na zewnątrz (najbardziej charakterystyczna cecha tego porządku),
• belkowanie – podobnie jak w stylu jońskim.

Rzeźba

Rzeźba okresu dojrzałego archaizmu podobna jest do rzeźb egipskich – ciała są wyprostowane, ręce sztywne, ułożone wzdłuż tułowia. Postaci są statyczne, zawsze portretowane od przodu. Do najsłynniejszych rzeźb z tego okresu należy wielki posąg Posejdona.

Głównym ośrodkiem artystycznym tego czasu były Ateny, gdzie tworzył najbardziej znany rzeźbiarz grecki, Fidiasz, autor monumentalnego posągu Zeusa (zaliczanego do jednego z siedmiu cudów świata) i posągu Ateny Partenos. Innymi bardzo znanymi rzeźbiarzami tego okresu byli: Poliklet z Argos, twórca matematycznego kanonu ciała ludzkiego oraz Myron, twórca słynnej rzeźby Dyskobol. W tym czasie wspaniale rozwijała się także architektura: w Atenach zbudowano Partenon (świątynię ku czci Ateny), Erechtejon, świątynię Hefajstosa (Tezejon).

Sztuka rzymska

Terminem sztuka starożytnego Rzymu określa się zazwyczaj sztukę tworzoną w Rzymie – mieście nad Tybrem oraz całym państwie złożonym z wielu prowincji i nie wykazującą żadnych ścisłych związków kulturowych z sztuką rodzimą konkretnego rejonu pozostającego pod panowaniem imperium, powstałą w okresie od VI w. p.n.e. do końca IV w., czyli momentu podziału cesarstwa na wschodnie i zachodnie.

Najlepiej zachowanymi przykładami malarstwa są freski zdobiące domy zasypanych popiołem po wybuchu Wezuwiusza w Pompejach. Pozwalają one na poznanie rozwoju tej gałęzi sztuki od połowy II w. p.n.e. do 79 r.Rzym wniósł ogromny wkład w rozwój architektury. Rzymianie udoskonalili i zastosowali na wielką skalę konstrukcje łukowe oraz sklepienia. Wynaleźli także cement (wykonany z wapna, popiołów wulkanicznych, wody i drobnych kamieni), opanowali technikę wyrobu zapraw wodoodpornych i tynków, a potem wypalania cegły. To wszystko umożliwiło im budowanie wielkich kompleksów architektonicznych. Do największych osiągnięć doszli Rzymianie we wznoszeniu monumentalnych budowli użyteczności publicznej, takich jak akwedukty, mosty, łaźnie, fora (rynki), świątynie. Do najbardziej znanych rzymskich budowli należą: Forum Romanum, Koloseum, Pantenon, a także termy, amfiteatry, mauzolea, akwedukty.

Malarstwo

Średniowiecze to czas gwałtownego rozwoju technik malarskich, głównie na desce: tempery, później oleju, a także fresku. Powszechna była tematyka religijna, na wschodzie Europy powstawały doskonałe ikony. Charakterystyczne dla średniowiecza jest hierarchiczne i idealistyczne przedstawianie postaci. Osoby ważniejsze są więc większe, a każda dobra postać jest piękna. Nie przywiązywano wielkiej wagi do realizmu anatomicznego, stąd liczne przekłamania w proporcjach ciała, "płaskość" postaci i obrazu. Malarstwo uzupełniano chętnie złotem, wykładając złotymi płatkami powierzchnię malowanej deski. Pod koniec średniowiecza lub na początku renesansu pojawił się pejzaż.

Teatr

• narodził się około V wieku p.n.e. i był bezpośrednio powiązany ze świętami ku czci boga Dionizosa (boga winnej latorośli); budowa teatrów na stokach gór, aktorzy (mężczyźni) ubrani w maski, peruki oraz buty na koturnach; początkowo na scenie występował jeden aktor, z czasem pojawił się drugi, a potem trzeci; w inscenizacji brał też udział chór (mężczyźni ubrani w kozie skóry), wykonujący pieśń kozłów (tzw. tragos)
• sztuki dramatyczne to tragedia (o podniosłym, patetycznym charakterze) oraz komiczne (zabawne, wesołe)
• Ajschylos, tragik grecki, na scenę teatru wprowadził drugiego aktora, jego autorstwa były następujące sztuki: "Oresteja", "Siedmiu przeciw Tebom", "Prometeusz skowany", "Persowie"
• Sofokles, drugi z wielkich greckich tragików, na scenę wprowadza trzeciego aktora, autor: "Antygony", "Króla Edypa", "Elektry"
• Eurypides, stworzył: "Medeę", "Hipolita", "Ifigenię w Taurydzie", "Cyklopa"
• Arystofanes, znany bardziej jako komediopisarz (choć tworzył także tragedie), autor takich sztuk jak: "Rycerze", "Chmury", "Osy", "Pokój", "Acharnejczycy"

Religia

- Rzymianie przyswoili sobie religię Greków, ich mity oraz wyobrażenia bogów, nadając im przy tym własne imiona; i tak rzymski Jowisz to grecki Zeus, Mars to Ares, Minerwa to Atena, Junona to Hera, Merkury to Hermes, Neptun to Posejdon, Diana to Artemida, Wenus to Afrodyta, Herkules to Herakles; w starożytnym Rzymie każda z rodzin posiadała swoje opiekuńcze bóstwo; wierzono że dzieckiem, w ciągu całego jego życia, opiekuje się 43 bóstwa

- chrześcijaństwo; podważyło dotychczasowy boski kult cesarza; było religią monoteistyczną; wywodziło się z wyznania mojżeszowego; święte księgi chrześcijaństwa to Stary i Nowy Testament; w starożytnym Rzymie, chrześcijan prześladowano; zmiana nastąpiła w roku 313 n.e., kiedy cesarz Konstantyn Wielki zrównał chrześcijaństwo z innymi religiami; z kolei w roku 380 n.e. Teodozjusz Wielki, wyniósł religię chrześcijańską do rangi wyznania panującego